Osmanlı’nın Bağdat’taki Son Yılları

Emine Şahin

Sunucu: Can Gümüş

| Bağdat, Osmanlı İmparatorluğu için coğrafi uzaklığına rağmen merkezî idarenin vazgeçilmez vilayetlerinden biriydi. Tanzimat’tan itibaren bu önem, yalnızca askerî güvenlik veya sınır politikalarıyla sınırlı kalmadı; idarî modernleşme, ekonomik düzenlemeler ve toplumsal kontrol mekanizmalarının uygulandığı başlıca laboratuvarlardan biri haline geldi. II. Meşrutiyet’in ilanı ise bu denemeleri daha iddialı, daha sert ve daha merkezî bir siyasi programa dönüştürdü. Bu bölümde, Dr. Emine Şahin’le birlikte 1908–1917 arasında Bağdat’ta Osmanlı idaresinin dönüşümünü inceliyoruz. Merkezileşme politikalarının sahada nasıl uygulandığını, hangi aktörler aracılığıyla yürütüldüğünü ve yerel toplum tarafından nasıl karşılandığını tartışıyoruz.

Click for RSS Feed

Bağdat, Osmanlı İmparatorluğu için coğrafi uzaklığına rağmen merkezî idarenin vazgeçilmez vilayetlerinden biriydi. Tanzimat’tan itibaren bu önem, yalnızca askerî güvenlik veya sınır politikalarıyla sınırlı kalmadı; idarî modernleşme, ekonomik düzenlemeler ve toplumsal kontrol mekanizmalarının uygulandığı başlıca laboratuvarlardan biri haline geldi. II. Meşrutiyet’in ilanı ise bu denemeleri daha iddialı, daha sert ve daha merkezî bir siyasi programa dönüştürdü. Bu bölümde, Dr. Emine Şahin’le birlikte 1908–1917 arasında Bağdat’ta Osmanlı idaresinin dönüşümünü inceliyoruz. Merkezileşme politikalarının sahada nasıl uygulandığını, hangi aktörler aracılığıyla yürütüldüğünü ve yerel toplum tarafından nasıl karşılandığını tartışıyoruz.

Katılımcı BİYOGRAFİLERİ

Dr. Öğr. Üyesi Emine ŞAHİN, lisans ve yüksek lisans eğitimini İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Tarih Bölümü’nde tamamladı. Yüksek Lisans tezi “Arap gazeteci Selim Faris’in hayatı (1826-1908), faaliyetleri ve sosyal çevresi” üzerineydi. Doktorasını 2022 senesinde İstanbul Medeniyet Üniversitesi’nde “II. Meşrutiyet Döneminde Bağdat’ta Osmanlı İdaresi (1908-1917)” başlıklı tez ile tamamladı. Çalışmalarında son dönem Osmanlı Ortadoğusu’na ağırlık vermekle birlikte modernleşme sürecinde kent tarihi, mimarlık tarihi, basın tarihi, sosyo-ekonomik tarih ve kültür tarihi üzerine de odaklandı. Akademik çalışmalarına 2017 senesinden itibaren Düzce Üniversitesi Tarih Bölümü’nde devam etmektedir. 2025 yılın TÜBA GEBİP ödülüne layık görülmüştür.

Can Gümüş doktora derecesini Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü’nden 2025 yılında aldı. Can’ın geç dönem Osmanlı İstanbul'unda hijyen, kentsel dönüşüm ve yönetişim arasındaki bağlantıları araştıran doktora tezi, İstanbul’u sıhhileştirme çabalarının kentin kendine özgü sosyo-politik ve coğrafi bağlamı içinde farklı aktörlerin birbiriyle ilişkileri çerçevesinde gerçekleştiğini göstermeyi amaçlar. Araştırma alanları kentsel çevre tarihi, halk sağlığı tarihi ve tıp tarihini kapsamaktadır. Hâlihazırda Boğaziçi Üniversitesi’nde modern Türkiye tarihi dersleri veren Can, OHP ekibine 2018 yılında katılmıştır.

Yapım ve Yayın

Bölüm No: 577
Yayın tarihi: 25 Aralık 2025
Ses Editörü: Can Gümüş
Görseller ve kaynakça Emine Şahin'in müsaadesiyle

GÖRSELLER

Bağdat vilayeti 1908 seçim mazbatası (TBMMA. S.M.39/1)


“Onuncu Madde Mûcibince Tensîk Edilen Me’mûrîn” 1909 Senesine Ait Bağdat Tensikat Defteri (BOA.A)d. 1043, Lef 4).


Bağdat’ın resmi gazetesi olan Zevra’nın bir sayısı (Zevra, nr. 2385, 17 Kasım 1912).


Bağdat’ta Muzahim Paçacı ve Arkadaşları (1909) -Oturanlardan Sağdaki- (Adnan el-Paçacı, Muzahim el-Paçacı, Siratuhu ve Siyasetuhu, London: Center for Historical Documents and Studies, 1989).


Tevfik Süveydi (ayaktaki) ve Cafer el-Askeri Paris’te Eyfel Kulesi’ndeyken. (Tevfik el-Süveydi, My Memoirs, Half a Century of The History of Iraq and The Arab Cause, çev. Nancy Roberts, Lynne Rienner Publisher, London: Lynne Rienner Publishers, 2013).


Bir dönem Bağdat valiliği yapmış olan Necmeddin Molla (Salt Araştırma Arşivi)


Nazım Paşa’nın hakkındaki suçlamalara karşı kendini savunduğu telgraf. BOA, DH.MTV. 32/21, Lef 18, 2 Ocak 1911.


Aşiret reislerinin 10 Temmuz Meşrutiyet Bayramı kutlamalarından ve Cemal Bey’den duydukları memnuniyeti dile getirdikleri telgraflar. BOA, DH.MTV. 37/8, Lef 5, 22 Temmuz 1912; Lef 6, 23 Temmuz 1912; HR.TO. 596/64, 28 Temmuz 1912.


Aşiret reislerinin 10 Temmuz Meşrutiyet Bayramı kutlamalarından ve Cemal Bey’den duydukları memnuniyeti dile getirdikleri telgraflar. BOA, DH.MTV. 37/8, Lef 5, 22 Temmuz 1912; Lef 6, 23 Temmuz 1912; HR.TO. 596/64, 28 Temmuz 1912.

BİBLİYOGRAFYA

Arab Bureau. Arab Tribes of the Baghdad Wilayet. Calculatta: Superintendent Government Printing, 1919.

el-Askeri, Cafer. İsyancı Arap Ordusunda Bir Harbiyeli. haz. Necdet Fetvi Safvet. çev. Halit Özkan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2008.

Atiyyah, Ghassan. Iraq: 1908- 1921: A Socio-Political Study. Beirut: Arab Institute for Research and Pub, 1973.

Avcı, Orhan. Irak’ta Türk Ordusu 1914-1918. Ankara: Vadi Yayınları, 2004.

Azzavi, Abbas. Aşairu’l-Irak. 1-8. Baghdad: ed-Darû’l-Arabiyyetu’l-li’l-Mevsuât, Beyrut: 2005.

Babanzade İsmail Hakkı. Irak Mektubları. İstanbul: Kanaat Matbaası, 1329.

Batatu, Hanna. The Old Social Classes and the Revolutionary Movements of Iraq: a Study of Iraq’s Old Landed and Commercial Classes and of Its Communists, Ba’thists, and Free Officers. Princeton: Princeton University, 1978.

Ceylan, Ebubekir. Modern Irak’ın Osmanlı Kökenleri. çev. Kenan Koçak. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2022.

Cohen, Stuart A. British Policy in Mesopotamia 1903-1914. United Kingdom: Ithaca Press, 2008.

Çetinsaya, Gökhan. II. Abdülhamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi. çev. Zehra Savan, İstanbul: Küre Yayınları, 2020.

Greene, Annie Leah. “Provincial, not Perıpheral: Ottoman-Iraqi Intellectuals and Cultural Networks, 1863-1914”. Doktora Tezi, University of Chicago, 2018.

Haddad, Mahmoud. “Iraq Before World War I: A Case of Anti-European Arab Ottomanism”. The Origins of Arab Nationalism. ed. Rashid Khalidi v.d. New York: Colombia University, 1991, 120-150.

Herzog, Christoph. Osmanische Herrschaft und Modernisierung im Irak die Provinz Bagdad, 1817-1917. Bamberg: University of Bamberg Press, 2012.

Hut, Davut. “Musul Vilayeti’nin İdarî, İktisadî ve Sosyal Yapısı (1864-1909)”. Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2006.

Ireland, Philip Willard. Iraq: A Study in Political Development, Oxford: Alden Press, 1937.

Jarman, Robert L. Iraq Administration Reports 1914-1932. U.K: Archive Editions 1992.

Kayalı, Hasan. Jön Türkler ve Araplar, Osmanlıcılık, Erken Arap Milliyetçiliği ve İslamcılık (1908-1918). çev. Türkan Yöney. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2018.

el-Kaysi, Abdulwahhab Abbas. “The Impact of Modernization on Iraqi Society During the Ottoman Era: a Study of Intellectual Development in Iraq: 1869-1917”. Doktora Tezi. University of Michigan, 1958.

Kurşun, Zekeriya. Osmanlı Arapları: Hilafet-Siyaset-Milliyet 1798-1918. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2022.

Kurt, Burcu. Osmanlı Basra’sında Devlet ve Toplum 1908-1914. İstanbul: Küre Yayınları, 2015.

Longrigg, Stephen Hemsley. Iraq 1900 to 1950: A Political Social and Economic History. London: Oxford University, 1953.

Nieuwenhuis, Tom. Politics and Society in Early Modern Iraq, Mamluk Pashas, Tribal Shayks and Local Rule Between 1802-1831. The Hague: Martinus Nijhoff Publishers, 1981.

Simon, Reeva S. “The Education of an Iraqi Ottoman Army Officer”. The Origins of Arab Nationalism. ed. Rashid Khalidi, Muhammed Muslih, Lisa Anderson. New York: Columbia University, 1991, 151-165.

_____. “The View From Baghdad”. The Creation of Iraq 1914-1921. ed. Reeva Spector Simon, Eleanor H. Tejirian. New York: Colombia University Press, 2004, 36-49.

Süleyman Feyzi. Müzekkirat: Min Revvadi’l-Nahda’l-Arabiyye fi’l-Irak. Bağdad 1998.

Süveydi, Tevfik. Muzekkirati: Nısf Karn Min Tarihi’l-Iraq ve’l-Kaziyye el-Arabiyye. Lübnan: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’Diresat ve en-Neşr, 2010.

Şahin, Emine. II. Meşrutiyet Dönemi Irak’ında İttihatçı Bir Vali: Cemal Bey’in Bağdat Valiliği”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları 42 (2022): s. 25-45.

_____. “II. Meşrutiyet Dönemi Bağdat Vilayetinde 1908 Seçimleri ve Bağdat Mebusları”, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 24/44 (2023): s. 1-17.

Tauber, Eliezer. The Arab Movements in World War I. London: Routledge, 1993.

_____. The Emergence of the Arab Movements. London: Frank Cass, 1993.

Tripp, Charles. A History of Iraq. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.

Wilson, Arnold Talbot. Loyalties: Mesopotamia 1914-1917: A Personal and Historical Record. London: Oxford University Press, 1930.