Osmanlı'dan Cumhuriyet’e İstanbul’da Elektrikli Yaşam

Nurçin İleri, Emine Öztaner ve Meltem Kocaman

Sunucu: Can Gümüş

| Bu bölümde, Nurçin İleri, Emine Öztaner ve Meltem Kocaman ile elektriğin Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan süreçte gündelik yaşamı ve toplumsal ilişkileri nasıl dönüştürdüğünü tartışıyoruz. İstanbul’un ilk aydınlatma girişimlerinden sanayi tesislerine, tramvay hatlarından ev içi teknolojilere uzanan örneklerle, teknolojik yeniliklerin yalnızca kent altyapılarını değil, aynı zamanda kentlilerin yaşam tahayyüllerini de nasıl şekillendirdiğini inceliyoruz. İleri’nin derlediği Bir Cereyan Hasıl Oldu: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul’da Elektrikli Yaşam (Tarih Vakfı, 2024) başlıklı kitabı temel alan sohbetimizde, elektriğin, bir teknik yenilik olmanın ötesinde, modernleşme, emek, toplumsal cinsiyet ve kamusal alan gibi kesişen temalar etrafında yeni bir toplumsal düzenin ve kültürel dönüşümün parçası hâline gelişini konuşuyoruz.

Click for RSS Feed

Bu bölümde, Nurçin İleri, Emine Öztaner ve Meltem Kocaman ile elektriğin Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan süreçte gündelik yaşamı ve toplumsal ilişkileri nasıl dönüştürdüğünü tartışıyoruz. İstanbul’un ilk aydınlatma girişimlerinden sanayi tesislerine, tramvay hatlarından ev içi teknolojilere uzanan örneklerle, teknolojik yeniliklerin yalnızca kent altyapılarını değil, aynı zamanda kentlilerin yaşam tahayyüllerini de nasıl şekillendirdiğini inceliyoruz. İleri’nin derlediği Bir Cereyan Hasıl Oldu: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul’da Elektrikli Yaşam (Tarih Vakfı, 2024) başlıklı kitabı temel alan sohbetimizde, elektriğin, bir teknik yenilik olmanın ötesinde, modernleşme, emek, toplumsal cinsiyet ve kamusal alan gibi kesişen temalar etrafında yeni bir toplumsal düzenin ve kültürel dönüşümün parçası hâline gelişini konuşuyoruz.

Katılımcı BİYOGRAFİLERİ

	Nurçin İleri, Boğaziçi Üniversitesi Batı Dilleri ve Edebiyatı Bölümü’nden lisans, aynı üniversitenin Atatürk Enstitüsü, Yakın Dönem Türkiye Tarihi programından yüksek lisans, Binghamton Üniversitesi Tarih Bölümü’nden doktora derecelerini aldı. 2016-2018 yılları arasında Boğaziçi Üniversitesi’nde yarı-zamanlı olarak geç dönem Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye üzerine tarih dersleri verdi. Aynı zamanda Boğaziçi Üniversitesi Arşiv ve Dokümantasyon Merkezi’nde yardımcı koordinatör olarak çalıştı. Hollanda’da bulunan International Institute of Social History (Uluslararası Sosyal Tarih Enstitüsü) ve Almanya’daki Forum Transregionale Studien’de (Bölgelerarası Çalışmalar Forumu) misafir araştırmacı olarak bulunan İleri, kent ve çevre tarihi, emek tarihi, bilim ve teknoloji tarihi, kültürel miras ve arşiv alanında çalışmalarına devam etmektedir.
	Meltem Kocaman, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bilim Tarihi Bölümü’nde doçent olarak görev yapmaktadır. Lisans eğitimini Boğaziçi Üniversitesi Fizik Öğretmenliği Bölümü’nde, yüksek lisans ve doktora eğitimlerini ise İstanbul Üniversitesi Felsefe Bölümü Bilim Tarihi Anabilim Dalı’nda tamamlamıştır. Modernleşme dönemi Osmanlı İmparatorluğu ve erken Cumhuriyet döneminde bilim ve teknoloji tarihi üzerine, özellikle de fizik ve mühendislik tarihi alanlarında yayımlanmış çalışmaları bulunmaktadır.
	Emine Öztaner, lisans eğitimini Yıldız Teknik Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü’nde tamamladı. İki yıllık iş deneyiminin ardından İstanbul Şehir Üniversitesi Tarih Bölümü’nde başladığı yüksek lisans eğitimini 2014 yılında elektrik teknolojisinin İstanbul’a transfer sürecini ele aldığı tezi ile tamamladı. Ardından Koç Üniversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi (ARHA) Bölümü’nde doktora çalışmalarına başladı. 2020 yılında TÜBİTAK bursu ile University of California, Berkeley’de ziyaretçi araştırmacı olarak bulundu. Özellikle şehir tarihi ve dijital beşeri bilimler üzerine çalışan Öztaner, ARIT (American Research Institute in Turkey) bursiyeri olarak tez çalışmalarına devam etti. 2024 yılında Üsküdar’da bir vakıf mahallesinin kuruluşunu ele alan “Nurbanu Sultan’s ‘Waqf Neighborhood’ in Üsküdar: Constructing, Populating, and Governing Maʿmûre (16th–17th Centuries)” başlıklı doktora tezi ile doktorasını tamamladı. İbn Haldun Üniversitesi Tarih Bölümü’nde öğretim üyesidir.
	Can Gümüş doktora derecesini Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü’nden 2025 yılında aldı. Can’ın geç dönem Osmanlı İstanbul'unda hijyen, kentsel dönüşüm ve yönetişim arasındaki bağlantıları araştıran doktora tezi, İstanbul’u sıhhileştirme çabalarının kentin kendine özgü sosyo-politik ve coğrafi bağlamı içinde farklı aktörlerin birbiriyle ilişkileri çerçevesinde gerçekleştiğini göstermeyi amaçlar. Araştırma alanları kentsel çevre tarihi, halk sağlığı tarihi ve tıp tarihini kapsamaktadır. Hâlihazırda Boğaziçi Üniversitesi’nde modern Türkiye tarihi dersleri veren Can, OHP ekibine 2018 yılında katılmıştır.

Yapım ve Yayın

Bölüm No: 574
Kayıt yeri: Avrupa Pasajı, Beyoğlu.
Yayın tarihi: 10 Kasım 2025
Ses Editörü: Can Gümüş
Music: Paed 02
Görseller ve kaynakça konuklarımızın müsaadesiyle

GÖRSELLER

Silahtarağa Elektrik Santrali, İstanbul, tarih belirtilmemiş. Hüseyin Irmak Kişisel Arşivi


Elektrikli ev aletleri satan SATİE’nin abonelerine dağıttığı dergiden bir çizim, Ameli Elektrik, no. 54, 1932.


Akşam, 20 Mayıs 1932


Dönemin çeşitli gazetelerinden 1938 yılına ait haber başlıkları


İstanbul Yüksek Gerilim Elektrik Şebekesinin Ana Kablolarının Yerleşim Planı, Ölçek: 1/100,000 (İstanbul Âli Tevettür Şebekesinin Kablolarının Şematik Planı Mikyası 1/100,000) Kaynak: Ameli Elektrik, cilt 1, no. 5 (1926)


İstanbul elektrikli tramvay şebekesinin genel planı. Ameli Elektrik, no. 16 (1927)


İsmail Suphi (Soysallıoğlu), elektrik mühendisi Kâmuran Sırrı'nın bir icadını takdim ediyor. Soysallıoğlu, “Bir Türk mühendisinin nafi bir ihtiraı: Elektrik sobalarında yeni bir tarz teshin,” Âti, 67 (8 Mart 1918), sayfa 2.


Mehmed Raşid Moralı’nın Almanca özgeçmişinden bir sayfa. Taha Toros Arşivi

BİBLİYOGRAFYA

Akbaş, Meltem. “Mehmet Refik Fenmen: A Turkish Electrical Engineer and Dedicated Intellectual.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 9, no. 1–2 (2008): 101–119.

Aksoy, Asu, Funda Açıkbaş, and Ayşenur Akman, eds. Silahtarağa Elektrik Santrali 1910–2004. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009.

Engin, Vahdettin. İstanbul’un Atlı ve Elektrikli Tramvayları. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 2011.

Engin, Vahdettin, and Ufuk Gülsoy. “Elektriğin İstanbul’a Girişi, Teknolojik ve Toplumsal Katkıları.” TÜBİTAK, Proje No: 107K053. İstanbul, Haziran 2010.

Fenmen, M. Refik. Fenn-i Elektrik ve Tatbikât-ı Sınâiyesi. İstanbul: Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şûrekası, 1912.

———. Türkiyenin Elektrifikasyonu. İstanbul: Ulus Basımevi, 1935.

Hughes, Thomas P. Networks of Power: Electrification of Western Society, 1880–1930. Baltimore and London: The Johns Hopkins University Press, 1983.

İleri, Nurcin. “The Politics of Electricity Use and Non-Use in Late Ottoman Istanbul.” History of Science 62, no. 4 (2024): 511–538.

İleri, Nurçin. “Erken Cumhuriyet Dönemi Elektrikli Ev Aletleri Temsillerinde İdeal Aile, Yurttaşlık ve Hijyen.” Toplumsal Tarih 381 (Eylül 2025): 58–65.

Kocaman, Meltem. “Kâmuran Sırrı (1891–1935): A Biography of an Electrical Engineer.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 18, no. 1 (2016): 26–38.

Küçük, Serhat. “Osmanlıların Modern Teknoloji ile Karşılaşması: Elektrik Örneği.” Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları no. 18 (Spring 2013): 161–186.

Martykanova, Darina. “Ottoman Engineers: The Redefinition of Expert Identities during the Reign of Abdülhamid II and the Early Years of the Second Constitutional Period.” Turcica (January 2014): 125–156.

Molla Davutzade Mustafa Nazım Erzurumi. Rüyada Terakki ve Medeniyet-i İslamiyeyi Rüyet. Translated by Engin Kılıç. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2012.

Tekay Liu, Cihan. “Kaçak Electricity: Negotiating Rights and Privileges in the Ottoman Empire during the Imperialist Era.” Journal of Cultural Economy. DOI:10.1080/17530350.2023.2281408.

Telsiz Telgraf İhtiyat Zabiti Tevfik Rıza Bey’in Çanakkale Günlükleri. Edited by V. Türkan Doğruöz, E. Yasemin Yücetürk, and Raşit Gündoğdu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Mayıs 2017.

Ülker, Erol. “Refugees, Foreigners, Non-Muslims: Nationalism and Workers in the Silahtarağa Power Plant, 1914–24.” In Working in Greece and Turkey: A Comparative Labour History from Empires to Nation-States 1840–1940, edited by Leda Papastefanaki and M. Erdem Kabadayı. New York: Berghahn Books, 2020.